ประวัติศาสตร์ของ "ปาตานี" โดยเฉพาะอย่างยิ่ง ประวัติและเรื่องราวการต่อสู้ของประชาชนมลายูมุสลิมในสามจังหวัดชายแดนภาคใต้ โดยเฉพาะ "ฮัจญีสุหลง" เป็นอดีตที่ยังมีชีวิตอยู่กับปัจจุบัน เพราะความคิดใหญ่เบื้องหลังการกระทำและเหตุการณ์เหล่านั้น ยังไม่ได้ผ่านการปฏิบัติที่นำไปสู่ผลลัพธ์อันเป็นที่ยอมรับของประชาชนส่วนข้างมาก ความขัดแย้งหลักจึงยังดำรงอยู่... ทั้งๆ ที่กาลเวลาและสถานที่ของเรื่องราวรวมถึงรัฐชาติก็ได้ผ่านการเปลี่ยนแปลงมาไม่น้อยเช่นกัน แต่ทำไมโจทย์และคำตอบของปัญหามลายูมุสลิมสามจังหวัดถึงยังดูเหมือนไม่ได้เปลี่ยนไปอย่างที่ควรจะเป็น... หนังสือเล่มนี้ รวมบทความเกี่ยวกับเหตุการณ์ในสี่จังหวัดภาคใต้ ในช่วงที่รัฐไทยเข้าไปมีบทบาทในการจัดการดูแล 4 จังหวัดชายแดนภาคใต้ โดยเน้นในช่วง พ.ศ.2475 เป็นต้นมา จึงทำให้เห็นความเคลื่อนไหวทางการเมืองในสี่จังหวัดภาคใต้ในยุคนั้น